In bijna ieder ziekenhuis hebben de makers van gelaatsprotheses een andere titel. Ze worden bijvoorbeeld anaplastoloog, maxillofaciaal protheticus of aangezichtsprotheticus genoemd. Maar uiteindelijk doen ze allemaal hetzelfde werk. Ze maken oren, ogen en neuzen van siliconen voor mensen die deze missen. De redenen waarom mensen een gelaatsprothese nodig hebben zijn verschillend. Soms ontbreekt een gedeelte van het gezicht bij de geboorte. Er zijn ook mensen van wie het gezicht door een ongeval beschadigd raakt of bij wie door kanker een stuk van het gelaat moet worden weggehaald.
Gelaatsprotheses worden in bijna alle academische centra gemaakt. UMCG (Groningen), UMC Utrecht, Erasmus MC (Rotterdam), AZM (Maastricht), het Radboudumc(Nijmegen) en het LUMC (Leiden). Het AVL maakt de protheses voor de eigen patiënten en voor het Amsterdam UMC. Jaarlijks hebben de prothetici van de verschillende centra overleg met elkaar.
Orbitaprothese met kunstoog
Mensen die een orbitaprothese met kunstoog krijgen, hebben vaak een ongeval gehad of hebben te maken met kanker. Het komt bijna nooit voor dat een kindje een prothese met een kunstoog nodig heeft door een aangeboren aandoening. Pascal vertelt: “Als mensen vanwege een ongeval of kankerbehandeling moeten worden geopereerd, plaatsen we in Nijmegen meestal tijdens dezelfde operatie implantaten in het gelaat. De implantaten worden in het bot gedraaid. Later kan de orbitaprothese op de implantaten worden vastgemaakt met behulp van magneetjes. Deze methode gebruiken we veel in het Radboudumc, maar het verschilt per centrum welke aanpak wordt gekozen.” Shirley vult haar collega aan: “In het AVL zie je vaak dat de prothese op de huid wordt vastgemaakt met lijm. Soms zijn kankerpatiënten namelijk al zo vaak geopereerd of bestraald dat implantaten gewoonweg niet meer gaan.”
Pascal van de Pol
Implantaten slapen
Voor de operatie is de protheticus betrokken bij het maken van de implantaatplanning. Samen met de hoofd-hals chirurg en het 3D-lab wordt er bepaald wat de beste plek is voor de implantaten. Als mensen tijdens een operatie de implantaten hebben gekregen, dan kan nog niet direct een prothese worden gemaakt. Pascal: “We zeggen dan dat de implantaten nog ‘slapen’. Het heeft drie maanden nodig om goed vast te groeien in het bot. En als mensen nog bestraald moeten worden, gaat de chirurg na een half jaar kijken of er voldoende doorbloeding is om de implantaten vrij te leggen om de zogenoemde abutments te plaatsen. Abutments zijn een soort buisjes die in de implantaten worden gedraaid en die door de huid heen steken. Hier zullen later de magneetjes op klikken.
Het kan dus soms wel een jaar duren voordat mensen daadwerkelijk de prothese kunnen gaan dragen. In de tussenliggende tijd heeft de wondzorgverpleegkundige een belangrijke rol. Zij heeft mooie pleisters die de wond beschermen en die ervoor zorgen dat mensen niet met een open wond hoeven te lopen. Dit zijn speciale pleisters die ook de huid niet te veel belasten.”
De volgende stappen worden gevolgd bij het maken van een gelaatsprothese (epithese)
- Keuze lijm of implantaten
Er zijn twee manieren om de epithese te bevestigen: met lijm of op implantaten. Als het mogelijk is, plaatst de chirurg de implantaten tijdens de operatie. Implantaten bieden een stevige verankering voor de epithese. Als de huid na de operatie en/of bestraling rustig is en abutments geplaatst zijn, kan het maken van de prothese beginnen.
- Afdruk van het gezicht
Allereerst wordt er een afdruk gemaakt van het specifieke deel van het gezicht waar de prothese zal komen. Dit gebeurt met behulp van een rubberachtig materiaal. Het doel van deze afdruk is om een nauwkeurig model van het gezicht te maken. - Kunstoog maken
In sommige ziekenhuizen maken de prothesemakers zelf de oogschelpjes. Op andere plekken worden deze gemaakt door een ocularist. - Epithese van was
Op basis van de afdruk en bijvoorbeeld een foto maakt de prothesemaker een epithese van was. Dit model wordt nauwkeurig aangepast aan de vorm en structuur van het aangedane gebied. Tijdens de tweede afspraak past de patiënt deze was-epithese. Samen met de prothetist wordt bepaald of er nog aanpassingen nodig zijn. - Persmal maken
Als het wasmodel goed is, kan er een persmal van gemaakt worden. Deze wordt gevuld met silicone dat op de juiste kleur is gebracht. - Plaatsen van de epithese
Bij de volgende afspraak wordt de gelaatsprothese geplaatst.
Onderhoud van de orbitaprothese
De patiënt kan ongeveer anderhalf jaar met de gelaatsprothese doen, mits deze goed wordt onderhouden. Shirley: “De siliconen prothese slijt onder invloed van de zuurtegraad van de huid en verkleurt door zonlicht en roken. Een plakprothese slijt sneller dan eentje met implantaten. Dat komt door het schoonmaken van de lijmranden. Het goed schoonhouden van de prothese is van invloed op de levensduur. Je voorkomt nooit helemaal dat er bacteriën op de prothese zitten; uiteindelijk blijf je een open verbinding houden naar de implantaten of de wond. Het is daarom erg belangrijk het gezicht en de prothese goed schoon te spoelen met bijvoorbeeld de douchekop. Mensen die daar minder zorgvuldig mee omgaan, krijgen sneller te maken met ontstekingen. Ook raden wij Hibiscrub aan. Deze scrub heeft een antibacteriële werking.”
Shirley Bouman
Geen opleiding voor
Shirley en Pascal zijn het erover eens dat hun werk erg dankbaar is. Het patiëntencontact is waardevol en daarnaast is het ook een creatief vak. Er is in Nederland echter geen opleiding voor het maken van gelaatsprotheses. Shirley heeft haar opleiding in Toronto gedaan. “Het was geen specifieke opleiding, maar ik heb me zoveel mogelijk technieken eigen gemaakt.” Pascal heeft het vak geleerd vanuit de tandtechniek. Ik heb het maken van epitheses van een andere protheticus geleerd.”
3D-printer de toekomst?
Net als de ocularisten zijn ook de prothetisten de mogelijkheden van een 3D-printer aan het ontdekken. Shirley: “In het AVL hebben we zes jaar lang onderzoek gedaan met soms wel vier tot vijf studies tegelijk. Maar we werken toch nog steeds veel met de hand. Het resultaat van de printer is gewoon nog niet goed genoeg. Met handwerk kunnen we nog steeds het beste werkstuk afleveren. Het maken van orbitaprotheses kent veel stappen en pasfases. Je hebt te maken met veel verschillende onderdelen. Je past het steeds weer een beetje aan. Met de hand kun je makkelijk tussendoor aanpassingen doen.”
Meer weten?
Een vast onderdeel van de tentoonstelling in het Universiteitsmuseum Utrecht zijn faciaalprotheses waaronder orbitaprotheses. Ze laten zien hoe deze rond 1900 werden gemaakt, maar ook hoe dat tegenwoordig gaat. Maartje Kienhuis van het Utrecht UMC legt op de expositie in een filmpje uit hoe ze een orbitaprothese maakt.
umu.nl
Stichting Eigen Gezicht helpt mensen met een gelaatsafwijking sociaal weerbaarder en vaardiger te worden. Neem eens een kijkje op hun website: www.eigengezicht.nl
